Valilik Tarihi
DİYARBAKIR İLİ İDARE TARİHİ
Tarih boyunca onlarca medeniyete ve çok sayıda farklı kültüre ev sahipliği yapan Diyarbakır, idari yapısı bakımından da farklılıklar göstermektedir.
Antik Dönem
Diyarbakır'ın bilinen ilk yönetim şekli, MÖ 3. binyılda bölgeye hâkim olan Hurriler dönemine aittir. Hurriler, merkezi bir krallık sistemiyle yönetiliyordu ve Diyarbakır, bu krallığın önemli bir idari ve ticari merkeziydi.
Daha sonra Asurlular, Persler, Romalılar ve Bizanslılar gibi farklı medeniyetlerin egemenliği altına giren Diyarbakır, her dönemde stratejik konumu nedeniyle önemli bir merkez olarak varlığını sürdürmüştür. Bu dönemlerde şehir, genellikle imparatorlukların eyalet veya vilayet merkezi olarak valiler tarafından yönetilmiştir. Valiler, imparatorlukların merkezinden atanır ve bölgenin yönetiminden, vergilerin toplanmasından ve asayişin sağlanmasından sorumlu olurlardı.
İslamiyet Dönemi
7. yüzyılda İslam Ordularının fethiyle birlikte Diyarbakır, Emeviler, Abbasiler ve Selçuklular gibi Müslüman devletlerin yönetimine girmiştir. Bu dönemde şehir, önemli bir askeri ve idari merkez olmasının yanı sıra, bilim ve kültür merkezi olarak da gelişmiştir. Emeviler ve Abbasiler döneminde Diyarbakır, halifeler tarafından atanan valiler tarafından yönetilmiştir. 11. yüzyılda Türklerin hakimiyetine giren Diyarbakır, Artuklular, Eyyubiler ve Akkoyunlular gibi Türk beyliklerinin yönetiminde kalmıştır. Bu dönemde şehirde önemli mimari eserler inşa edilmiş ve Diyarbakır, bir kültür ve sanat merkezi haline gelmiştir.
Osmanlı Dönemi
16. yüzyılda Yavuz Sultan Selim döneminde Osmanlı İmparatorluğu'na katılan Diyarbakır, eyalet merkezi yapılmıştır. Osmanlı döneminde Diyarbakır Valiliği, geniş bir coğrafyayı kapsayan Diyarbakır Eyaleti'nin yönetiminden sorumluydu. Valiler, padişah tarafından atanır ve merkezden gönderilirdi. Valinin görevleri arasında, eyaletin güvenliğini sağlamak, vergi toplamak, adalet dağıtmak ve kamu hizmetlerini yürütmek yer alıyordu.
Osmanlı döneminde Diyarbakır Valiliği, şehrin imarı ve gelişimi için de önemli çalışmalar yapmıştır. Surların onarımı, İçkale'nin genişletilmesi, cami, kervansaray, han ve pazar yeri gibi yapıların inşası, bu dönemde gerçekleştirilen önemli çalışmalardandır.
Diyarbakır'da görev yapan ilk Osmanlı valisi, 4 Kasım 1515'te atanan Bıyıklı Mehmed Paşa'dır. Diğer önemli Osmanlı valileri arasında Hüsrev Paşa, Hadım Ali Paşa, Rüstem Paşa, İskender Paşa, Behram Paşa, Hasan Paşa, Özdemiroğlu Osman Paşa, Cıgalazade Sinan Paşa, Ferhat Paşa, Kuyucu Murat Paşa, Nasuh Paşa, Silahtar Murtaza Paşa, Silahtar Melek Ahmet Paşa, Defterdar Ahmet Paşa, Hacı Ali Paşa, Maktulzade Ali Paşa, Kara Mustafa Paşa, Köprülü Abdullah Paşa, Çeteci Abdullah Paşa ve Sarı Abdurrahman Paşa gibi isimler bulunmaktadır. Bu valiler, Diyarbakır'da görev yaptıkları süre boyunca şehrin imarı, güvenliği ve kültürel gelişimi için önemli hizmetlerde bulunmuşlardır. Osmanlı döneminde toplam 250 civarında vali görev yapmıştır.
Cumhuriyet Dönemi
Cumhuriyet döneminde de Diyarbakır, Türkiye’nin önemli vilayetlerinden birisi olarak mevcudiyetini devam ettirmiştir. Modern Türkiye’nin inşası sürecinden Diyarbakır da nasibini almış ve Valilerin riyasetinde şehrin modernleşmesi ve kalkınması için önemli çalışmalar yapılmıştır. Altyapı hizmetlerinin geliştirilmesi, yeni yolların ve köprülerin inşası, eğitim ve sağlık kurumlarının sayısının artırılması, bu dönemde gerçekleştirilen önemli çalışmalardandır.
Cumhuriyet döneminde Diyarbakır, modernleşme ve kalkınma sürecine girdi. 1935 yılında demiryolu hattının Diyarbakır'a ulaşması, şehrin batı yönünde genişlemesine ve modernleşmesine önemli bir katkı sağladı. Şehrin istasyon ve Elazığ yolu bağlantısını sağlamak amacıyla surlarda iki yeni kapı (Dağ Kapı ve Urfa Kapı) açıldı ve geniş bulvarlar inşa edildi. Diyarbakır'da gerçekleştirilen bayındırlık ve imar çalışmalarıyla şehir, modern bir görünüm kazandı.
1973 yılında Dicle Üniversitesi'nin kurulması, Diyarbakır'ın eğitim ve kültür alanında gelişmesine önemli katkı sağladı. Ayrıca, Olağanüstü Hal Bölge Valiliği'nin merkezi olması, şehrin idari önemini artırdı. Cumhuriyet döneminde tarım, sanayi ve ticaret alanında önemli adımlar atıldı. Özellikle Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Diyarbakır'ın ekonomik potansiyelini ve tarımsal üretimini artırdı. Şehrin sahip olduğu tarihi ve kültürel zenginlikler, son yıllarda turizm sektörünün de gelişmesine katkı sağladı. Keşfedilen yeni tarihi mekânlar ve yapılan restorasyon çalışmaları, Diyarbakır'ı önemli bir turizm merkezi haline getirdi.
